sobota, 26 listopada 2011

SEJMIKI SZLACHECKIE CZASÓW STANISŁAWOWSKICH


Sejmiki szlacheckie były tą instytucją Rzeczpospolitej, za pomocą której szlachta brała bezpośredni udział w życiu politycznym państwa. Na sejmikach szlachta ustalała, jakie będzie stanowisko województwa lub ziemi na sejmie, w którym udział szlachty był już pośredni poprzez wybranych posłów. Sejmik był również podstawą samorządu lokalnego[1]. Sejmiki miały różną postać w zależności od spraw, którymi miały się zająć. Istniały zatem sejmiki: przedsejmowe (nazywane też poselskimi), relacyjne, gospodarskie (zwane też boni ordinis), elekcyjne (wybierające urzędników) i deputackie (wybierające sędziów do Trybunału Koronnego)[2]. Niezależnie jednak od spraw jakimi zajmowały się poszczególne zgromadzenia uważa się, że sejmiki stanowiły jednolitą instytucję, która w zależności od potrzeb przyjmowała na siebie różne zadania[3]. Ponieważ kwestia, która jest tematem tej pracy – stosunek szlachty województwa mazowieckiego do Kodeksu Andrzeja Zamoyskiego w uchwałach sejmikowych – wiąże się właściwie tylko z jednym typem sejmików, sejmikiem przedsejmowym, szerzej opiszę tylko ten rodzaj zgromadzenia szlacheckiego. skoncentruję się zwłaszcza na reformie tej instytucji, jaka miała miejsce w XVIII w. przed Sejmem Wielkim.
            Sejmik poselski powstał ponieważ szlachta chciała zachować wpływ na losy państwa, a jednocześnie chciała uniknąć uciążliwej podróży na miejsce obrad sejmu. Nie oznaczało to jednak, że całkiem wygasła idea udziału całej szlachty w sejmie. Zastąpić szlachtę mieli wybrani posłowie, którzy w miejscu obrad ogólnokrajowych nie reprezentowali całości państwa, a jedynie ziemię, z której przybyli[4]. Posłów wyposażano w instrukcję, którą opracowywały wyznaczone do tego osoby. Instrukcja miała formę spisu próśb sejmiku do sejmu, a nie poleceń, gdyż tych sejmik nie mógł wydawać zjazdowi ogólnokrajowemu[5]. Instrukcja odnosiła się zwykle do trzech grup zagadnień: spraw ogólnokrajowych, objętych uniwersałem królewski, spraw nieobjętych uniwersałem i projektów osób prywatnych, miast lub instytucji publicznych zwracających się do sejmu z prośbą o poparcie (tzw. petita)[6].
Sejmik poselski zbierał się z upoważnienia władz centralnych (króla, w czasie bezkrólewia interreksa)[7]. Monarcha, chcąc zwołać sejm, za pośrednictwem kancelarii koronnej rozsyłał do województw uniwersały przedsejmowe. W badanym okresie praktyką było rozsyłanie uniwersałów na trzy miesiące przed początkiem obrad sejmu zwykłego, tak by sejmiki mogły zebrać się na sześć tygodni przed sejmem. Przed sejmem nadzwyczajnym wysyłano uniwersały w innym terminie, ale na tyle wcześnie, by sejmiki zdążyły się zebrać na cztery tygodnie przed sejmem[8]. Po zjechaniu się szlachty w miejscu obrad sejmiku, jeszcze przed rozpoczęciem obrad modlono się (do czego skłaniało samo miejsce obrad – zwykle kościół) oraz odbywała się msza. Po mszy ksiądz wynosił z kościoła monstrancję i hostię, by nie uległy one profanacji w czasie nieraz burzliwych sejmikowych. Następnie miało miejsce zagajanie obrad przez senatora lub najstarszego rangą urzędnika ziemskiego obecnego na sejmiku. Zagajenie sejmiku przez niewłaściwą osobę było podstawą do jego unieważnienia[9]. Zagajający kierował wyborem marszałka (tylko w Koronie, ponieważ na Litwie obradami kierował dyrektor, którym zostawał najczęściej najstarszy rangą urzędnik obecny na zgromadzeniu[10]) i asesorów. Po złożeniu przez marszałka i asesorów przysięgi wysłuchiwano królewskiego, jeżeli został przysłany na sejmik. Dopiero po tych czynnościach przystępowano do dyskusji a po niej do wyboru posłów. Po elekcji posłów następowało spisanie dla nich instrukcji. Obowiązkiem marszałka było oblatowanie instrukcji w księgach grodzkich[11]. W razie zerwania sejmiku przedsejmowego można było starać się u króla o wydanie nowego uniwersału i odbyć ponownie obrady, jeżeli był na to jeszcze czas. W przeciwnym razie na sejmie nie było przedstawicieli danego sejmiku[12].
            Posłami na sejm nie wybierano szlachty gołoty, co wiązało się koniecznością poniesienia kosztów podróży na miejsce obrad sejmu[13].
             W drugiej połowie XVIII w. doszło do istotnych zmian w ustroju sejmikowym. Zaczęto ograniczać kompetencje, jakie sejmiki zdobyły w czasie kolejnych bezkrólewi. Pierwsze plany zmierzające do osłabienia sejmików pojawiły się u schyłku czasów saskich. Czartoryscy, w czasie swych przygotowań do zamachu stanu, opracowali plan reformy ustroju. Przewidywano zwiększenie ilości sejmików (sejmik w każdym powiecie)[14]. Planu tego nie udało się zrealizować, ale reformę sejmików przeprowadzono w 1764 r.
            Ustanowienie Komisji Skarbowych w 1764 r. ograniczyło kompetencje sejmików w sprawach finansowych. W 1766 r. odebrano województwom dochody z podatków szlelężnego i czopowego. Konsekwencją tego posunięcia była likwidacja skarbów wojewódzkich[15].  
            Na sejmie konwokacyjnym w 1764 r. wprowadzono głosowanie większością głosów na sejmikach deputackich i elekcyjnych. Na sejmie koronacyjnym zreformowano sejmiki litewskie. Kandydaci na posłów musieli posiadać ziemię. Ustalono minimalny wiek dla kandydatów na posłów na Litwie na 23 lata. Kandydaci na posłów musieli pełnić wcześniej jakieś funkcje publiczne (był to postulat Andrzeja Zamoyskiego). W konstytucji O porządku sejmowania z 1764 r. wprowadzono zakaz zaprzysięgania instrukcji przez posłów. Ograniczono też liczbę posłów prowincji pruskiej do 2 z powiatu (wcześniej Prusy mogły przysyłać dowolną liczbę połów)[16]. W tym samym roku potwierdzono pierwszeństwo na sejmiku senatorów przed urzędnikami ziemskimi w zabieraniu głosu[17].  Nie był to jeszcze kres reformy. Po niedługim czasie nastąpić miał jej drugi etap.
            Dalszy przebieg reformy miał miejsce na sejmie repninowskim na przełomie lat 1767 i 1768. Uchwalono wówczas konstytucję Porządek sejmikowania obowiązującą na całym obszarze Rzeczpospolitej. Wprowadzono głosownie większością dla wszystkich sejmików, ustalono cenzus wieku czynnego prawa wyborczego na 18 lat, a biernego na 23 lata. Prawo głosu miała tylko szlachta rodowa danego województwa, posiadającą dobra ziemskie. Przyznano bierne prawo wyborcze dla szlachty niekatolickiej[18]. Ustalono również, że w całym państwie marszałkowie sejmików mają być wybierani większością głosów[19].
Stałym problemem w funkcjonowaniu sejmików była nieobecność senatorów na obradach. Zjawisko było powszechne na obszarze całego państwa. Szlachta starała się przeciwdziałać temu procederowi, ale jej apele pozostawały bez echa. W XVIII w. zaczęto szukać rozwiązania tego problemu, ale częściowa reforma poszła w przeciwnym kierunku niż chciała tego szlachta i w 1768 r. zwolniono biskupów z obowiązku udziału w sejmikach[20]. 
W 1775 r. pozbawiono możliwości kandydowania na posła członków Rady Nieustającej[21]. Jednocześnie ustalono, że uniwersały na sejmiki przedsejmowe król będzie wydawał za zgodą Rady Nieustającej[22]
            W roku 1778 ustalono, że sejmiki relacyjne odbywać się mają na najbliższym zjeździe szlachty po zakończeniu sejmu, co często oznaczać miało sejmiki deputackie[23]. Wyjątek stanowiło pod tym względem Mazowsze, ponieważ sędziów do Trybunału Koronnego nie wybierano na sejmikach ziemskich, a na sejmiku generalnym mazowieckim[24]. Na Mazowszu relacja, która odbywała się na najbliższym sejmiku po sejmie, często wypadała na kolejny sejmik poselski[25].
            Tak zreformowane sejmiki przetrwały do 1791 r., kiedy Sejm Wielki przeprowadził nową reformę, którą nie będę się tu zajmował.




[1] W. Kriegseisen, Sejmiki Rzeczpospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 15.
[2] Tamże, s. 16.
[3] A. B. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI-XVIII w. Ustrój i funkcjonowanie: sejmik trocki, Warszawa 2000, s.23.
[4] R. Łaszewski, Instrukcje poselskie w drugiej połowie XVIII wieku, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”. Nauki Humanistyczno – Społeczne, Prawo XII, z. 56, 1973, s. 69 – 70.
[5] J. Siemieński, Organizacja sejmiku ziemi dobrzyńskiej, Kraków 1906, s. 59.
[6] R. Łaszewski, Instrukcje poselskie..., s. 73.
[7] W. Kriegseisen, dz. cyt., s. 37; A. Pawiński, dz. cyt., s. 74.
[8] Tamże, s. 120.
[9] R. Łaszewski, Sejmiki przedsejmowe w Polsce stanisławowskiej. Problemy organizacji i porządku obrad, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”. Nauki Humanistyczno – Społeczne, Prawo XV z. 83, 1977, s. 114.
[10] A. B. Zakrzewski, dz. cyt., s. 64.
[11] W. Kriegseisen, dz. cyt., s. 53 – 62; A. Pawiński, dz. cyt., s. 77 – 85.
[12] Tamże, s. 120.
[13] Tamże, s. 122- 123, 131 i 134.
[14] R. Łaszewski, Sejmiki przedsejmowe ...,  s. 105; J. Michalski, Plan Czartoryskich naprawy Rzeczpospolitej, Kwartalnik Historyczny, R. LXIII,, 1956,   nr 4 – 5, s. 30 – 33.  
[15] A. Pawiński, dz. cyt., s. 206.
[16] W. Kriegseisen, dz. cyt., s. 257 – 259; A. Lityński, Sejmiki ziemskie 1764 – 1793. Dzieje reformy, Katowice 1988.,  s. 58; R. Łaszewski, Czynne i bierne prawo wyborcze do sejmu w latach 1764 – 1793, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu”. Nauki Humanistyczno – Społeczne, Prawo XI, 1972 s. 120 – 121; tenże, Instrukcje poselskie...,  s. 71; A. Pawiński, dz. cyt., s. 516 – 517.
[17] J. Włodarczyk, Sejmiki łęczyckie, Łódź 1973, s. 54 – 55.
[18] W. Kriegseisen, dz. cyt., s. 262 – 263; A. Lityński, dz. cyt., s. 64; R. Łaszewski, Czynne i bierne..., s. 121 i 123.
[19] A. Lityński, Sejmik województwa płockiego przed i w czasie Sejmu Czteroletniego. Z badań nad organizacją i funkcjonowaniem, [w:] W dwusetną rocznicę wolnego sejmu. Ludzie – państwo – prawo czasów Sejmu Czteroletniego, pod red. A. Lityński, Katowice 1988, s. 94.
[20] Tamże, s. 88; J. Włodarczyk, Sejmiki łęczyckiego, Łódź 1973, s. 60.
[21] R. Łaszewski, Czynne i bierne..., s. 122.
[22] A. Lityński, Sejmik województwa płockiego..., s. 77.
[23] Tamże, s. 81.
[24] J. A. Gierowski, Sejmik generalny księstwa mazowieckiego na tle ustroju sejmikowego Mazowsza, Wrocław 1948, s. 150.
[25] Na przykład na sejmiku przedsejmowym ziemi liwskiej w 1780 r. miała miejsce odczytano relację poselską z sejmu z 1778 r.; zob. Laudum ziemi liwskiej z 1780 r., Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk, rkps 8322, Teki Pawińskiego nr 5, k. 582.

autor: Krzysztof Jarczyński

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz