Idea kodyfikacji obowiązującego w Rzeczpospolitej prawa pojawiła w połowie XVIII w. Projekty kodyfikacji zgłaszano na sejmach z lat 1746 - 1752[1]. Zreformowania organizacji wymiaru sprawiedliwości postulował Andrzej Zamoyski w mowie sejmowej z 16 V 1764 r.[2]. W 1766 r. August Czartoryski zgłosił ułożenia kodeksu i poddania go pod głosowanie sejmu w 1768 r.[3]. Deputację do ułożenia kodeksu wyznaczył sejm w 1768 r., ale nieznane są efekty jej prac[4]. Powołując Radę Nieustającą przyznano jej inicjatywę zreformowania prawa. Pracę nad tym zagadnieniem podjęły dwa departamenty Rady – Departament Sprawiedliwości i Departament Policji, jednak nie zakończyły one pracy na skutek powołania przez sejm w 1776 r. komisji do ułożenie prawa pod kierunkiem Andrzeja Zamoyskiego[5]. Kodyfikacja była z jednej strony konieczna, wobec rozrzucenia obowiązujących praw po wielu konstytucjach oraz z drugiej strony zgodna z duchem epoki, w której następowały kodyfikacje prawa w innych państwach europejskich.
Na sejmie w 1776 r. król przedstawił 11 września projekt konstytucji dotyczącej uporządkowania przez eks-kanclerza Andrzeja Zamoyskiego dotychczasowego prawa. Sejm nakazał zaś spisać prawa tak, by zachować z dawnych przepisów to co da się zachować[6]. Sejm pozostawił Zamoyskiemu samodzielny wybór współpracowników. Eks-kanclerz wybrał do pomocy Joachima Chreptowicza, podkanclerzego litewskiego, Krzysztofa Szembeka, biskupa koadiutora płockiego i prezydenta Trybunału Koronnego w latach 1765 – 1766, Józefa Wybickiego, członka Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, Antoniego Rogalskiego i Michała Węgrzeckiego. Kodyfikatorzy zwrócili się z prośbą o nadsyłanie im uwag i pomysłów na temat kodeksu i uzyskali na to wezwanie znaczną odpowiedź. Postulowano rozwiązanie problemów prawa spadkowego, prawa sądowego w kwestiach granicznych oraz kwestii prawnej opieki na nieletnimi i wdowami[7].
W myśl decyzji sejmu z 1776 r. kodeks, a właściwie Zbiór praw sądowych, miał być gotowy na następny sejm w roku 1778. Wiosną 1778 r. rozpoczął się druk I tomu Kodeksu[8].
Już pierwsze informacje o treści zapisów Kodeksu wywołały odzew publicystyczny, który przybierał coraz większe rozmiary wraz z rosnącą znajomością dzieła. Już w początkach 1778 r. ukazały się Uwagi polityczne imieniem stanu duchownego do Zbioru Praw Polskich podane wydane w Kaliszu. Autorem tej pracy był Wojciech Skarszewski, który doceniał potrzebę kodyfikacji prawa polskiego, ale wnosił swoje uwagi co do zakresu kompetencji sądów kościelnych (chciał rozszerzenia ich kompetencji na osoby świeckie w sporach o dziesięcinę i lichwę, kwestiach małżeńskich i spraw dziedziczenia przez dzieci pozamałżeńskie). Autor krytykował ograniczenia wiekowe dla kandydatów do zakonów (wprowadzone prawnie w 1768 r., zachowane w Kodeksie) oraz zakaz nabywania dóbr przez duchownych i ograniczenia ich praw dziedziczenia[9]. Podczaszy koronny Szczęsny Czacki napisał Zdania na „Zbiór praw sądowych”, w których skrytykował wszystkie trzy części Kodeksu zwłaszcza zaś zapisy dotyczące kwestii społecznych i ustrojowych oraz przestrzegał przed władzą absolutną króla, jaką grozi zwiększenie jego kompetencji[10]. W 1780 r. ukazały się Uwagi na niektóre punkta nowo utworzonego prawa i dowody, że mimo wolą JW Zamoyskiego musieli być umieszczone przez IMci Pana Feliksa Trojanowskiego obywatela ziemi bielskiej napisane. Do rozstrząśnienia na sejmiku przedsejmowym w Brańsku J.W.W. urzędnikom i obywatelom tejże prześwietnej ziemi bielskiej podane roku 1780. Trojanowski krytykował ograniczenie praw szlachty nieposesjonatów i proponował wprowadzenie kadencyjności na wszystkich urzędach z wyjątkiem senatorskich. Uważał, że należy znieść karę śmierci jako przeciwną prawom boskim i niemożliwą do odwrócenia w razie pomyłki[11]. Anonimowo ukazały się Myśli obywatelskie z okoliczności projektu pt Zbiór praw sądowych mocą konstytucji roku 1776 ułożone, jako też z okoliczności „Listów patriotycznych” do tejże materii ściągających się. Autor tego dzieła skrytykował zapisy o chłopach, posagach i dziedziczeniu kobiet. Uważał on, iż zniesienie poddaństwa chłopów doprowadzi do upadku gospodarkę Polski. Zaznaczał jednak, że można wprowadzić pewną ochronę dla chłopów w postaci powiatowych protektorów, którzy mieliby informować szlachtę o krzywdach chłopów[12]. Podkomorzy lubelski Tomasz Dłuski wydał anonimowo Refleksje nad projektem pod tytułem Zbiór praw sądowych wydrukowanym przez delegowanych do województwa lubelskiego pisane. Przeciwny był on próbom scentralizowania państwa i wzmocnieniu władzy królewskiej. Obawiał się też o skutki złamania szlacheckiego monopolu na posiadanie ziemi[13].
Na sejmie w 1778 r. poseł różański Wiktoryn Wiszowaty i poseł bracławski Janusz Tomasz Czetwertyński domagali się jednomyślnego głosowania nad projektem[14], jednak wobec nieznajomości całości Kodeksu przez szlachtę postanowiono odsunąć decyzję w tej materii na następny sejm. Decyzja ta była zgodna z zamiarami króla, który z uwagi na niesprzyjające okoliczności, chciał by głosowanie nad projektem odbyło się dopiero na następnym sejmie w 1780 r. Na sejmie 1780 r. odroczenia sprawy kodeksu ponownie chciał król[15]. Na sejm ten swych przedstawicieli przysłały państwa rozbiorcze by czuwać nad sprawą Kodeksu[16]. Ostatecznie jednak król przestał popierać projekt kodeksu, a zwolennicy Zbioru praw ograniczyli się tylko do obrony dobrego imienia Andrzeja Zamoyskiego oraz dopilnowania, by podziękowano mu za wykonaną pracę. Kwestię tę podnosili poseł brzesko – litewski Hieronim Radziwiłł, poseł warszawski Stanisław Poniatowski, poseł bracławski Adam Moszczeński i poseł poznański Paweł Skórzewski[17]. Kodeks odrzucono i zastrzeżono, by „na żadnym seymie aby nie był wskrzeszony”[18].
W literaturze podaje się różne przyczyny odrzucenia Kodeksu Andrzeja Zamoyskiego. Według M. Tarnawskiego do upadku Zbioru praw przyczyniła się działalność papieskiego nuncjusza Jana Andrzeja Archettiego, który był przerażony radykalnością zapisów zawartych w projekcie. Widząc to król starał się doprowadzić do przedyskutowania spornych zapisów ze stroną kościelną, ale Rzym domagał się ich całkowitego wykreślenia[19]. Podobnego zdania był Ł. Kurdybacha[20]. K. Adolphowa twierdziła, że projekt Kodeksu upadł z powodu separatyzmu litewskiego. Według niej szlachta litewska była zbyt przywiązana do III Statutu Litewskiego. Warto podkreślić, że szlachta litewska nie sprzeciwiała się kontrowersyjnym zapisom o chłopach i wzmocnieniu władzy królewskiej[21]. M. Handelsman sądził, że przyczyną odrzucenia Zbioru praw były zbyt radykalne zapisy o treści społecznej[22]. J. Broda twierdził, że Kodeks obaliły wspólnie: konserwatyzm szlachty polskiej oraz działania Archettiego i ambasadora rosyjskiego Otto Stackelberga, ale J. Broda zaznaczył też, że każdy z tych czynników sam mógł spowodować upadek Zbioru praw[23] . A. Stroynowski uważał, że do upadku projektu przyczynił się głównie ambasador Stackelberg praz zaniechanie planu reformy prawa przez króla[24].
[1] W. Szafrański, Kodeks Stanisława Augusta, Poznań 2007, s. 30.
[2] Tamże, s. 31.
[3] Tamże, s. 32.
[4] Tamże, s. 33.
[5] Tamże, s. 34 – 36.
[6] E. Borkowska – Bagieńska, „Zbiór praw sądowych” Andrzeja Zamoyskiego, Poznań 1986, s. 26; Ł. Kurdybacha, Dzieje Kodeksu Andrzeja Zamoyskiego, Kraków 1951, s. 30; M. Tarnawski, dz. cyt. s. 27 i 34.
[7] E. Borkowska – Bagieńska, dz. cyt., s. 54 – 56; M. Tarnawski, dz. cyt., s. 45.
[8] W. Filipczak, Sejm 1778 r., Warszawa 2000, s. 31.
[9] E. Borkowska – Bagieńska, dz. cyt., s. 306 – 308.
[10] Tamże, s 310.
[11] Tamże, s. 312 - 314.
[12] Tamże, s. 310 - 311.
[13] Tamże, s.314 – 315.
[14] Tamże, s. 305; A. Stroynowski, Opozycja sejmowa w dobie rządów Rady Nieustającej. Studium z dziejów kultury politycznej, Łódź 2005, s. 483.
[15] Tamże, s. 148.
[16] Tamże, s. 151.
[17] Tamże, s. 155 i s. 484.
[18] Volumina legum. Przedruk zbioru praw staraniem xx. Pijarów w Warszawie od roku 1732 do roku 1782 wydanego, t. VIII, Petersburg 1860, s. 588.
[19] M. Tarnawski, dz. cyt., s. 246..
[20] Ł. Kurdybacha, dz. cyt., s.158.
[21] K. Adolphowa, Szlachta litewska wobec „Zbioru praw” Andrzeja Zamoyskiego( w świetle litewskich instrukcji poselskich z lat 1776, 1778, 1780 i 1782), [w:] Księga pamiątkowa koła historyków słuchaczy Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1923 – 1933, Wilno 1933, s. 183 – 186.
[22] M. Handelsman, „Zbiór praw sądowych” Jędrzeja Zamoyskiego. Zasady społeczne [w:] Teka Zamoyska, R II, Zamość 1919, nr 4, s. 53 – 55.
[23] J. Broda, Andrzej Zamoyski a sprawa chłopska w drugiej połowie XVIII w., Warszawa 1951 , s. 136 – 138.
[24] A. Stroynowski, Przyczyny odrzucenia Kodeksu Zamoyskiego, „Czasopismo Prawno – Historyczne” , t. XXXVI, 1984, z. 1, s. 196 – 198.
autor: Krzysztof Jarczyński
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz